Πένθος

Χιλιάδες οδόβαινοι του Ειρηνικού στον Αρκτικό Κύκλο ποδοπατήθηκαν και πέθαναν το 2007, καθώς το λιώσιμο των πάγων τους ανάγκασε να συνωστιστούν στην ακτή σε τεράστιους αριθμούς.

Οι θάνατοι συνέβησαν στα τέλη του καλοκαιριού και στις αρχές του φθινοπώρου, στη ρωσική πλευρά του Βερίγγειου πορθμού, που χωρίζει την Αλάσκα από τη Ρωσία.

Γύρω στις 40.000 οδόβαινοι εμφανίστηκαν σ’ αυτή την ακτή, ένα φαινόμενο που οι επιστήμονες αποδίδουν στην υπερθέρμανση του πλανήτη και το λιώσιμο των πάγων της Αρκτικής. Σύμφωνα με περιβαλλοντικές ΜΚΟ πρόκειται για τη σημαντικότερη περιοχή στη ρωσική Αρκτική όπου ξεκουράζονται οι οδόβαινοι όταν βγουν από το νερό.

Στοιχεία δείχνουν μια σαφή τάση για άνοδο της θερμοκρασίας στην Αρκτική. Ως αποτέλεσμα, το πάχος της παγωμένης θάλασσας μειώθηκε κατά 30% τα τελευταία 30 χρόνια. Εικάζεται πως μέχρι το 2080, ίσως και νωρίτερα, ο αρκτικός πάγος θα εξαφανίζεται εντελώς κατά τους θερινούς μήνες.

Αντίθετα με τις φώκιες, οι οδόβαινοι δεν κολυμπούν χωρίς προορισμό. Συνήθως ανεβαίνουν στην παγωμένη θάλασσα για να ξεκουραστούν ή αράζουν στην ξηρά για λίγες εβδομάδες, μέχρι να ξαναβουτήξουν. Όμως το 2007 ο πάγος εξαφανίστηκε λόγω θερμού καλοκαιριού, ωκεάνιων ρευμάτων και επίμονων ανατολικών ανέμων.

Το αποτέλεσμα ήταν να βγουν στην ξηρά νωρίτερα και να παραμείνουν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Έτσι συγκεντρώθηκαν σε τεράστιους αριθμούς σε παραλίες που δεν είχαν χρησιμοποιηθεί ως καταφύγιο οδόβαινων προηγουμένως.

Οι οδόβαινοι κινδυνεύουν από ποδοπάτημα όταν συγκεντρώνονται σε μεγάλους αριθμούς. Η εμφάνιση μιας πολικής αρκούδας, ενός κυνηγού ή ενός αεροπλάνου που πετάει χαμηλά μπορεί να τους εξαναγκάσει σε άτακτη φυγή στο νερό σε σκηνές πανικού.

Βιολόγοι δραστήριοι στην περιοχή εκτιμούν πως 3.000-4.000 οδόβαινοι, σε σύνολο 200.000, πέθαναν εξαιτίας αυτού του φαινόμενου. Αναφέρουν επίσης πως η εμφάνιση των οδόβαινων σε παραλίες για μεγάλα διαστήματα ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1990, αφότου έγινε αισθητή η μείωση των πάγων.

Οι επιστήμονες επισημαίνουν επίσης πως ο θάνατος τόσων οδόβαινων, και ιδιαίτερα βρεφών, είναι ανησυχητικός και πως με περαιτέρω άνοδο της θερμοκρασίας θα εξαφανιστεί ολοσχερώς κατά τους θερινούς μήνες ο αρκτικός πάγος, από τον οποίο εφορμούν για να τραφούν με μαλάκια. Έτσι θα αφανίσουν την τροφή από τις παραλίες όπου αναγκάζονται να συγκεντρωθούν και συνεπώς θα παρουσιαστεί σοβαρός κίνδυνος επιβίωσης του είδους.

Παρεμπιπτόντως, στην Αλάσκα την ίδια περίοδο δεν παρουσιάστηκαν μαζικοί θάνατοι οδόβαινων, ίσως γιατί εκεί συγκεντρώνονται μικρότεροι πληθυσμοί ζώων, όχι πάνω από 2.500 ανά κοπάδι.

Οδόβαινοι σε ζωολογικό κήπο

Odobenus Rosmarus

Ο Οδόβαινος είναι ένα μεγάλο ημι-υδρόβιο θηλαστικό που ζει στις παγωμένες αρκτικές θάλασσες του βόρειου ημισφαιρίου. Ανήκει στην κατηγορία των σαρκοφάγων και είναι το μόνο είδος της οικογένειας των οδοβαινιδών.

Υπάρχουν δύο υποείδη, ο Odobenus Rosmarus Rosmarus που ζει στον Ατλαντικό και ο κατά τι μεγαλύτερος σε μέγεθος Odobenus Rosmarus Divergens που ζει στον Ειρηνικό.

Το ζωολογικό όνομα Odobenus προέρχεται από το αρχαιοελληνικό οδούς (δόντι) και το ρήμα βαίνω και αναφέρεται στον τρόπο των Οδοβαίνων να στηρίζονται στους χαυλιόδοντές τους για να βγουν από τη θάλασσα. Η ονομασία αυτή δόθηκε το 1762 από τον Mathurin-Jacques Brisson στο έργο του Le regnum animale . Η λέξη Rosmarus είναι η σουηδική ονομασία του ζώου ενώ η λέξη Divergens έχει λατινική προέλευση και αναφέρεται στους χαυλιόδοντες.

Τα φυσικά χαρακτηριστικά του Οδόβαινου

Ο αρσενικός Οδόβαινος φτάνει τα 3,5 μέτρα σε μήκος και τα 1200 κιλά σε βάρος, ενώ ο θηλυκός φτάνει περίπου τα 3 μέτρα και ζυγίζει 600 - 800 κιλά. Το χοντροκομμένο του σώμα μοιάζει από μακριά γυμνό, όμως στην πραγματικότητα καλύπτεται από ένα στρώμα πάχους 1 cm κοντών, άγριων τριχών. Κάτω από το δέρμα υπάρχει μια επίστρωση λίπους 5-8 cm που προστατεύει το ζώο από τραυματισμούς και από το κρύο. Από το χρώμα ενός Οδόβαινου μαντεύουμε την ηλικία του κατά προσέγγιση: Τα μικρά είναι καφεκόκκινα, όταν ενηλικιωθούν το χρώμα τους ξανοίγει και στα γεράματα καταλήγουν καφεκίτρινοι.



Το χαρακτηριστικότερο γνώρισμα των Οδοβαίνων είναι οι μακριοί χαυλιόδοντες, τους οποίους διαθέτουν και τα δύο φύλα και φτάνουν περίπου τα 50 cm - αν και έχει καταγραφεί κατ' εξαίρεση και μήκος 1m! Πρωτοεμφανίζονται στην ηλικία των 6 μηνών και γίνονται ορατοί συνήθως μετά τον πρώτο χρόνο ζωής. Με τα χρόνια το σμάλτο τους μειώνεται ή χάνεται τελείως και σε μεγαλύτερα φθείρονται ή και σπάνε. Επίσης όλοι οι Οδόβαινοι αναπτύσσουν 18-24 κανονικά δόντια στην κοιλότητα του στόματος. Οι χρήσεις των χαυλιοδόντων είναι πολλές: Προστατεύουν από εχθρούς, στηρίζουν το κεφάλι του ζώου, βοηθούν στο σπάσιμο πάγων, στην έξοδο από το νερό, αλλά το σημαντικότερο είναι πως δηλώνουν την ταυτότητα του ζώου στην ομάδα του (φύλο, ηλικία, κοινωνική θέση).

Ο Οδόβαινος διαθέτει επίσης χαρακτηριστικό μουστάκι από περίπου 450 τρίχες επάνω από το άνω χείλος, που όμως φθείρεται σημαντικά στην πορεία της ζωής τους. Στο κεφάλι έχουν προεξέχοντα κροταφιαία οστά που συγκρατούν τους ανεπτυγμένους αυχενικούς μυς. Τα μάτια τους είναι μικρά εν σχέσει με τον υπόλοιπο σωματικό όγκο και δεν διαθέτουν ορατά αυτιά. Όπως και οι συγγενείς φώκιες, οι Οδόβαινοι διαθέτουν τέσσερα ευκίνητα πτερύγια πέντε δακτύλων, με τα οποία μπορούν να αγγίξουν οποιοδήποτε σημείο του σώματός τους και τα οποία τους χαρίζουν μεγάλη σβελτάδα στην κίνηση. Το πέος του Οδόβαινου μπορεί να φτάσει τα 60cm - το μεγαλύτερο μήκος στο ζωικό βασίλειο- ενώ τα θηλυκά διαθέτουν τέσσερις δυάδες θηλών. Όσον αφορά την εσωτερική ανατομία, τα αρσενικά έχουν δύο αερόσακους στο φάρυγγα χάρη στους οποίους μπορούν να βγάζουν διάφορους ήχους και επιπλέον να τους χρησιμοποιούν ως 'σωσίβια' μέσα στο νερό αυξάνοντας την άνωσή τους, ώστε να επιπλέουν πιο εύκολα.

Γεωγραφική κατανομή του Οδόβαινου

Οι Οδόβαινοι ζουν στον αρκτικό κύκλο . Το χειμώνα κινούνται προς τα νότια του κύκλου όπου το κλίμα είναι πιο βιώσιμο.
Υπάρχουν τέσσερις διαφορετικοί πληθυσμοί: Ο Οδόβαινος του Ειρηνικού , που ζει στον Βερίγγειο πορθμό. Ο Οδόβαινος του Δυτικού Ατλαντικού , που ζει ανάμεσα στο Hudson Bay και τη Chukchi Sea. Ο Οδόβαινος του Ανατολικού Ατλαντικού, που ζει στις ανατολικές ακτές της Γροιλανδίας καθώς και στις βορειοδυτικές ακτές της Σιβηρίας. Σπανιότατα αυτά τα ζώα κινούνταν και νοτιότερα, έτσι ώστε να έχουμε από τους ιστορικούς χρόνους απεικονίσεις Οδοβαίνων στα Βρετανικά Νησιά. Τέλος, στη Βόρεια Σιβηρία ζει ένα τελευταίο υποείδος Οδόβαινου.

Πώς ζει ο Οδόβαινος;

Ο Οδόβαινος βρίσκει την τροφή του στη θάλασσα, καθώς έχει ικανότητα παραμονής κάτω από το νερό για 30 λεπτά και η κατάδυσή του μπορεί να αγγίξει τα 80 μέτρα. Το σημαντικότερο συστατικό της διατροφής του είναι τα μύδια. Κάθε μέρα ένας ενήλικος Οδόβαινος είναι ικανός να φάει γύρω στα 4.000 μύδια. Στο διαιτολόγιό του ανήκουν κάποια ψάρια και θαλάσσιοι οργανισμοί. Για την αναζήτηση θρεπτικών οργανισμών χρησιμοποιεί το ευαίσθητο μουστάκι του, με το οποίο 'χτενίζει' το βυθό της θάλασσας. Σπανιότερα κυνηγά μικρά ζώα όπως φώκιες και θαλασσοπούλια. Οι εχθροί του Οδόβαινου είναι ελάχιστοι: Η πολική αρκούδα επιχειρεί ενίοτε να καταδιώξει κάποιο κοπάδι, ώστε να τσακώσει τα μικρά κι αδύναμα ζώα που θα μείνουν πίσω. Επίσης έχουν παρατηρηθεί επιθέσεις από φάλαινες.



Η καθημερινότητα του Οδόβαινου, στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, συνίσταται στο να ξαπλώνει κατά μεγάλα κοπάδια στις ακτές αρκτικών νησιών ή σε παγονησίδες. Εκτός από την εποχή της αναπαραγωγής, τα κοπάδια αυτά αποτελούνται από ζώα του ίδιου φύλου και δεν αναμειγνύονται, με εξαίρεση πληθυσμούς στον βόρειο Καναδά που και τα δύο φύλα ζουν όλο το χρόνο μαζί. Χαρακτηριστική ασχολία κατά το ομαδικό ξάπλωμα είναι το τρίψιμο των σωμάτων μεταξύ τους που κατά πάσα πιθανότητα χρησιμεύει στην απομάκρυνση δερματικών παρασίτων.

Η κοινωνική ιεραρχία καθορίζεται εν πολλοίς από το μέγεθος του σώματος και των χαυλιοδόντων και εκφράζεται με αντιπαραθέσεις μεταξύ αρσενικών ακόμη και εκτός της αναπαραγωγικής περιόδου (π.χ. για την κατάληψη μιας προνομιούχας θέσης για ξάπλωμα). Κατά την αναπαραγωγική περίοδο ενώνονται κοπάδια θηλυκών και αρσενικών Οδοβαίνων και καταλαμβάνουν ακτογραμμές ακόμα και 100 χλμ, τις οποίες μετατρέπουν σε αποικίες. Τα αρσενικά περνούν τον περισσότερο καιρό στο νερό όπου ανταγωνίζονται μεταξύ τους και χρησιμοποιούν ευρύ ρεπερτόριο ήχων, σφυριγμάτων και κραυγών για να ταπεινώσουν τους αντιπάλους τους και να σαγηνεύσουν τα θηλυκά.

Η αναπαραγωγή συμβαίνει τους μήνες Ιανουάριο και Φεβρουάριο κάτω από το νερό. Μετά τη γονιμοποίηση το ωάριο περιπίπτει σε πεντάμηνη ανενεργό κατάσταση μετά την οποία αρχίζει να αναπτύσσεται κανονικά σε μια εντεκάμηνη κύηση. Το Μάιο της επόμενης χρονιάς οι μητέρες γεννούν από ένα μικρό. Αυτός ο ρυθμός αναπαραγωγής ανά δύο χρόνια είναι πολύ χαμηλός για θηλαστικά και τυχόν μείωση του πληθυσμού είναι δύσκολο να εξισορροπηθεί. Τα νεογέννητα ζυγίζουν 50 κιλά και μπορούν αυτομάτως να κολυμπήσουν. Θηλάζουν για 6 μήνες το μητρικό γάλα κι έπειτα σταδιακά ακολουθούν το διαιτολόγιο των ενηλίκων. Κατά μέσο όρο ωριμάζουν για αναπαραγωγή γύρω στα 3 με 6 χρόνια τα αρσενικά και 4 με 10 χρόνια τα θηλυκά, οπότε και απομακρύνονται οριστικά από τις μητέρες τους. Ένας Οδόβαινος μπορεί να φτάσει σε ηλικία τα 40 χρόνια.

Οδόβαινος και άνθρωπος

Για τους Εσκιμώους Ινουίτ ο Οδόβαινος είχε ανέκαθεν μεγάλη θρησκευτική σημασία. Παράλληλα έπαιζε σημαντικότατο ρόλο στις καθημερινές ανάγκες: Παρείχε κρέας και λάδι, και οι χαυλιόδοντες μαζί με τα υπόλοιπα κόκκαλα χρησιμοποιούνταν -σ' αυτό το εντελώς άδενδρο περιβάλλον- ως οικοδομικά υλικά. Το κυνήγι Οδόβαινου από τους Ινουίτ όμως δεν ήταν τόσο εντατικό ώστε να θέσει σε κίνδυνο το είδος.


Η είσοδος λευκών κυνηγών στις αρκτικές θάλασσες κατά την περίοδο των εξερευνήσεων και της αποικιοκρατίας απέβη μοιραία για τις αποικίες Οδοβαίνων, που καταδιώχθηκαν κυρίως για το ελεφαντοστούν των οδόντων τους (κατά τι κατώτερο ποιοτικά από αυτό των ελεφάντων). Από τον 16ο αιώνα συστηματοποιήθηκε η εξόντωσή τους, ώστε τον 19ο πια να έχουν εξαφανιστεί από πολλές περιοχές που κατείχαν. Οι αριθμοί είναι σοκαριστικοί: Μόνο στο διάστημα 1925 - 1931, υπολογίζεται ότι θανατώθηκαν στις ακτές του καναδικού νησιού Baffinland περίπου 175.000 Οδόβαινοι. Ο Οδόβαινος του Ατλαντικού σχεδόν εξαφανίστηκε και σήμερα έχουν απομείνει μόνο 15.000. Παρόμοια ιστορία καταδίωξης έχει και ο Οδόβαινος του Ειρηνικού, από τον οποίο έχουν επιβιώσει περίπου 200.000 ζώα σήμερα.

Η μόλυνση του φυσικού τους περιβάλλοντος έχει ως αποτέλεσμα την προσβολή τους από καινούριες ασθένειες και την επιβάρυνση της τροφής τους με χημικά συστατικά και βαρέα μέταλλα. Η ηχορρύπανση από ανθρώπινες εγκαταστάσεις και μέσα μεταφοράς μπορεί να εκδιώξει τους Οδόβαινους από τις περιοχές αναπαραγωγής τους.

Η άνοδος της πλανητικής θερμοκρασίας αποτελεί απειλή άμεσης εξαφάνισης του είδους. Καθώς οι πάγοι λιώνουν, η γη πάνω στην οποία ζει και αναπαράγεται ο οδόβαινος εξαφανίζεται, με αποτέλεσμα τις μετακινήσεις πληθυσμών, τη δυσκολία εξεύρεσης τροφής και τη διατάραξη της φυσικής ισορροπίας των ειδών, καθώς το μεγάλο θηλαστικό αναγκάζεται να εισέλθει στον ζωτικό χώρο άλλων ειδών, προκειμένου να εξασφαλίσει εκ νέου συνθήκες ασφαλούς διαβίωσης. Οι εξελίξεις αυτές είναι τόσο αναπάντεχα ραγδαίες, ώστε αν συνεχιστεί αυτός ο ρυθμός τήξης, προβλέπεται πως το 2030 η Αρκτική δεν θα έχει πια πάγο.

Οι Οδόβαινοι κατά κανόνα αποφεύγουν τον άνθρωπο, ωστόσο μπορεί να γίνουν επιθετικοί προκειμένου να προστατεύσουν την περιοχή τους, και τότε φυσικά είναι θανάσιμα επικίνδυνοι.

Οι Οδόβαινοι στις μέρες μας απάγονται από τη γη τους και μεταφέρονται σε ζωολογικούς κήπους ανεπτυγμένων χωρών όπου μετατρέπονται σε σπάνιες εμπορικές ατραξιόν.



Τέλος ο Οδόβαινος, εκτός από κατ' εξοχήν θύμα του ανθρώπινου πολιτισμού, κατόρθωσε να γοητεύσει κάποια ανήσυχα πνεύματα και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης καλλιτεχικής δημιουργίας, όπως στο ποίημα του Lewis Carroll, The walrus and the carpenter από το βιβλίο Through The Looking Glass and what Alice Found There (1872), αλλά και στη μουσική: Οι Beatles τον μνημονεύουν στο I am the walrus (1969).